Ríkisstjórnin hefur nú lagt fram frumvarp um breytingar á lögum um veiðigjald. Þar er markmiðið skýrt: að uppfæra viðmið um aflaverðmæti og tryggja þjóðinni sanngjarnt afnotagjald fyrir aðgang að sameiginlegri auðlind. Það er löngu tímabært.

VM hefur árum saman bent á að skipting arðsins af fiskveiðiauðlindinni sé langt því frá sanngjörn. Hún hefur verið útgerðinni í hag aðrir hafa sjómenn, eins og þjóðin öll, hefur setið eftir með sárt ennið. Þó að það sé öllum ljóst að gífurlegur hagnaður hefur skapast í sjávarútvegi, sérstaklega þar sem útgerðir ráða bæði veiðum og vinnslu, þá hefur reynst erfitt að fá stjórnvöld til að eiga raunverulegt samtal um málefnið.

Eins og VM hefur bent á, til dæmis í grein frá 2020, hefur árum saman viðgengist að íslenskir sjómenn fá um 40% lægra verð fyrir uppsjávarafla til bræðslu en norskir. Og þegar norsk skip landa uppsjávartegundum hjá íslenskum vinnslum fá þau allt að 43% hærra verð en þau íslensku.

Frumvarpið gerir ráð fyrir að viðmið aflaverðmætis í m.a. makríl, síld og kolmuna verði uppfært miðað við opinber gögn frá Fiskistofu Noregs. Ef það er gert af heilindum og gagnsæi – þá er það fagnaðarefni. Sú breyting getur, ef rétt er að staðið, komið til móts við þann veruleika sem sjómenn hafa bent á: að verðmyndunin hafi verið úr takti við raunverulegt verðmæti aflans. Tilfinning okkar er að útgerðin spili leikinn: Ég á þetta – ég má þetta.

Í skýrslu Fjármála- og efnahagsráðuneytisins frá 2016 kom fram að innflutningsverð íslenskra sjávarafurða erlendis var skráð um 8,3% hærra en söluverðmæti sama afla á Íslandi. Þar var líkum leitt að því að um milliverðlagningu væri sennilega að ræða. Aflandsfélög í eigu útgerðanna hirtu mismuninn.

Þetta hefur meðal annars viðgengist vegna þess að Verðlagsstofa skiptaverðs hefur ekki fengið fullnægjandi aðgang að útflutningsskýrslum sjávarafurða. Á meðan þær upplýsingar liggja ekki fyrir verður aldrei hægt að tala um sanngirni. Þá verður aldrei nein sátt.

Í óbreyttu ástandi tapa allir nema útgerðin. Hafnirnar verða af tekjum, sjómenn verða áfram hlunnfarnir og sveitarfélög fara á mis við útsvar. Síðast en ekki síst verður ríkissjóður af milljörðum, eins og ríkisstjórnin hefur bent á. Allir tapa nema útgerðarmennirnir.

Ríkisstjórnin hefur nú kynnt drög að lagabreytingum. SFS hefur svarað þessum áformum fullum hálsi. Engin leið er fyrir stéttarfélög sjómanna að taka afstöðu til fullyrðinga þessara aðila nema gögnin séu birt.

Það er í mínum huga lykilatriði að stjórnvöld, fulltrúar útgerða og fulltrúar sjómanna komi saman og komist að samkomulagi um tölulegar staðreyndir málsins; að menn geti orðið sammála um þann veruleika sem við stöndum frammi fyrir. Öll gögn þurfa þá að liggja á borðinu. Afleiðingarnar af óbreyttu ástandi verður áframhaldandi vantraust og tortryggni.

Í grunninn snýst þetta um réttláta skiptingu verðmæta sem þjóðin á. Sjómenn, sem veiða aflann, eiga rétt á að fá sanngjarna hlutdeild í þeim verðmætum sem þeir skapa – og þjóðin réttlátt auðlindagjald. Það verður ekki gert með leynd, heldur með gagnsæi í verðmyndun og skýrum reikniaðferðum. 

Guðmundur Helgi Þórarinsson